نشریه مطالعات هنر اسلامی
پیاپی 5 (پاییز و زمستان 1385)

گرمابه های شهر زنجان در دوره قاجار که تعداد آنها به 6 باب می رسند(5 باب فعال ویک باب غیر فعال)، در این مقاله مورد بررسی قرارگرفتهاند. این گرمابه ها به دلیل موقعیت مکانی آنها، در پیرامون بافت قدیم بازار زنجان قرار دارد، و با علم به این که بازارها علاوه بر عملکرد اقتصادی، فرهنگی و مذهبی، به عنوان اصلی ترین مسیر ارتباط مردمی و خدمات شهری محسوب می شدند، از اهمیت بالایی برخوردارند. از طرفی، معماری و فرم گرمابه های تاریخی شهر، نوع تریینات و مواد و مصالح به کار رفته در این بناها و ایجاد پیچ وخم های طول مسیر، جهت دستیابی به گرمخانه ها، براساس محاسبات مهندسی و به صورت کاملا دقیق ساخته شده است.
با بررسی نوع معماری، پلان بناها، جانمایی ومحل احداث بنا در بافت تاریخی شهر، خصوصا در کنار بازار تاریخی شهر می توان اظهارداشت که این گرمابه ها در دوره قاجار احداث گردیده اند؛ که مطابق با رشد وتوسعه بازار به وجود آمده اند.
در ساخت گرمابه ها از ساختار چهار ایوانی و گنبد اصلی ودر بعضی دیگر از چهار ایوانی کم عمق و به کارگیری ستون در بینه وگرمخانه استفاده شده است.
در این استان، به دلیل هوای سرد، بیشتر از لاشه سنگ همراه با ملاط گل و پوشش کاهگل به عنوان عایق، استفاده شده است. این گرمابه ها در عمق 5/3 تا 5/4 متری سطح زمین قرارگرفته اند؛ که از خاک به عنوان یک عایق طبیعی استفاده شده است، ضمن این که این بناها، در مقابل زلزله مقاومت بیشتری دارند.
سؤالات: 1- ساختار گرمابه های اقلیم سرد زنجان چگونه است؟ 2- نوع مصالح و تزیینات به کار رفته در این گرمابه ها کدامند؟
شناسایی خصوصیات ساختاری و تزیینی گرمابه های اقلیم سردروش تحقیق: تحلیلی، توصیفی و تاریخی

وجود کتیبه ها در معماری اسلامی، از خصایص بارز و مهم هر بنایی است. تزیینات کتیبهای معماری اسلامی، مانند: گچبری، آجرکاری، سنگکاری و کاشیکاری، توسط هنرمندان، گاهی با کاربرد مجزا و زمانی در تلفیق با یکدیگر، نمایشی شگفت از زیبایی ها، را پدید آوردهاند. هنرمند اسلامی توانسته، با کنار هم قرار دادن حروف و اشکال تصویری بسیار زیبا و گوناگون که هر کدام با تنوع فوقالعاده، تداعیگر شکلی میباشند، ترکیبی تازه و بسیار جذاب پدید آورد. علاوه بر این، به طور کلی کتیبه ها، ابزاری برای پیام رسانی، انعکاسدهنده کلام خدا، سخنان اولیاء و ادعیه اسلامی هستند.
ازشاخصه های دیگر معماری اسلامی، نقوش هندسی هستند که از لحاظ میزان و درجهی اهمیت، همیشه و در همه جا به چشم میخورند. استفاده از نقوش هندسی در مفهوم نمادین و فلسفی آن، به منظور تاثیرگذاری روانی بر نیایش گر و تقویت حس وحدانیت، در فضای مسجد است. شکلهای پیچاپیچ هندسی با تکرار تناسبات وابسته به یک نقش، نوعی احساس نظم و هماهنگی را میآفرینند.
این دو عنصر تزیینی، بهعنوان دو شاخصه اصلی تزیین معماری اسلامی، در بسیاری از بناهای عصر صفوی اصفهان، در ترکیب با یکدیگر و به صورت مکمل دیده شده اند؛ که با حفظ جایگاه خود، معانی تازه و عمیقی را خلق کردهاند. قدر مسلم این که، نقوش هندسی، با هماهنگی و احساس وحدت، همراه با مضامین معنوی کتیبه ها پیامهای معنوی و روحانی ارزشمند و قدرتمندی را نشان می دهند که نه تنها در روح و اندیشه بیننده، رسوخ میکند، بلکه در کنار یکدیگر ترکیبهای بینظیری را پدید میآورند که به لحاظ زیبایی شناختی، بسیار حایز اهمیت میباشند.
اصفهان، یکی از شهرهای تاریخی ایران است که به دلیل موقعیت ویژهاش، در دوران اسلامی، بهخصوص در زمان حکومت صفویان، رونقی خاص در معماری یافت. توجه و تاکید بر عنصر تزیین از ویژگی های بنیادی معماری دوران صفویه می باشد. از این رو، بناهای اصفهان که از این دوره به جا مانده، منبع مهمی برای بررسی عنصر تزیین در معماری اسلامی ایران بهشمار میرود. در مساجد مشهور و مهمی چون: مسجد جامع، مسجد حکیم و...، و مدارسی چون: مدرسه چهارباغ و مدرسه کاسهگران، میتوان شکوه تزیینات معماری اسلامی و همچنین، هماهنگی و همنواختی کتیبه ها و نقوش هندسی را در کنار یکدیگر دید.
این مقاله که با هدف بررسی همنواختی دو عنصر کتیبه و نقوش هندسی در معماری بناهای اسلامی شهر اصفهان تنظیم شده، به دنبال پاسخ به سؤالات زیر است:1 - ارتباط میان نقوش هندسی و کتیبه، در معماری بناهای تاریخی اصفهان کدام است؟
2 - آیا ارتباطی میان مضامین نهفته در کتیبه ها، با معانی نمادین نقوش هندسی وجود دارد؟
3 - همپوشانی نقوش هندسی و کتیبه، به لحاظ بصری و زیبایی شناختی چگونه است؟
مطالب این مقاله، با استفاده از اسناد و مدارک موجود، گردآوری و بهشیوهی توصیفی، تاریخی و تحلیلی تنظیم گردیده است.

در میان نسخ شاهنامه هایی که بهدستور پادشاهان، در دوره های مختلف تدوین و مصور گردیده است، شاهنامه شاه تهماسبی، از ارزش هنری بالایی برخوردار است. این نسخه خطی که از آثار نفیس و نادر دوره صفوی است، نگاره هایی بسیار زیبا، با شکوه و پر کار دارد که سبک مکتب تبریز، در آنها بهکار رفته است. این شاهنامه، در اوایل سدهی شانزدهم/ دهم و احتمالا در اواخر عمر شاه اسماعیل صفوی به کارگاه سلطنتی، سفارش داده شده است. مصورسازی این نسخه، بیست سال طول کشید و در تدوین آن، مهمترین هنرمندان دوران، از جمله: سلطان محمد و آقامیرک دست داشتند. این شاهنامه، 258 مجلس نگارگری دارد که 118 نقاشی از آن، در موزه هنرهای معاصر تهران موجود و مابقی در موزه های سراسر دنیا پراکنده است؛ و اطلاع دقیقی از آنها در دست نیست.
این نسخه، در اواسط سده شانزدهم/ دهم بهعنوان هدی های رسمی از جانب شاه تهماسب به دربار عثمانی فرستاده شد. بعدها، مجموعهدار معروف روتچیلد، آن را خرید و در سال 1959/1379 به مالکیت هوتن درآمد و از آن پس، به شاهنامه هوتن معروف شد.
1 - معرفی نسخه خطی شاهنامه شاه تهماسبی2 - شناسایی موضوعی، محتوایی و تکنیکی نگاره های شاهنامه شاه تهماسبیسؤالاتی که در این مقاله، به آنها پرداخته شده است، بهترتیب ذیل هستند:1 - شاهنامه شاه تهماسبی تحت چه شرایطی مصور شده است؟
2 - ویژگی های مضمونی و تکنیکی نگاره های شاهنامه شاه تهماسبی کدامند؟
روش گردآوری مطالب از طریق اسناد و مدارک؛ و روش تحقیق مقاله به صورت توصیفی و تاریخی، انجام شده است.

با افول دولت صفوی و آغاز سلسله افشاریه، سرزمین ایران با وضعیتی بحرانی، یعنی حمله افاغنه از شرق و عثمانیان ازغرب مواجه شد. با اینکه در این دوره، توجهی جدی وحمایتی گسترده از هنر و هنرمند صورت نپذیرفت، اما کتابی به نام تاریخ جهانگشای نادری مصور یافت، که از ارزش هنری کافی برخوردار است. آن چه، نگاره های این کتاب را حائز اهمیت می سازد، آن است که یکی از آخرین کتبی است که در چهارچوب سنت های کتاب آرایی ایرانی- اسلامی ایران مصور شده و همچنین در نگاره های آن نخستین بارقه های مکتب ایرانی سازی به چشم می خورد. ویژگی های بصری نگاره های این کتب که تناسب کاملی با مضمون نظامی و سیاسی کتاب دارد؛ توانست حدود 200 سال هنر نقاشی ایرانی را تغذیه کند. در این مکتب نیز بسیاری از ویژگی های هنر نقاشی پیش از دوره سلجوقی در ایران، دوباره احیا و به کارگرفته شد.
سؤالات:1 - ویژگی های بصری و مفهومی نگاره های نسخهی جهانگشای نادری کدامند؟
2 - تاثیرگذاری تکنیکی و بصری نگارگری این نسخه بر سیر تحول نگارگری سالهای بعد چگونه است؟
1 - شناسایی تکنیک به کار رفته در این نسخه و تاثیر گذاری آن بر روند نگارگری دوره های بعد.
2 - دستیابی به مضامین و موضوع های مصور یافته نسخه خطی جهانگشای نادری.
روش تحقیق: تاریخی، تحلیلی، توصیفی

در این مقاله که موضوع آن، بررسی جایگاه و نمود مذهب در نقاشی های ایرانی، در دوره های ایلخانی و تیموری است، دو مکتب مهم نگارگری، مورد مقایسه قرار گرفته است. از دوره ایلخانی، نسخه های مصور خطی مذهبی چون: آثار الباقیهی بیرونی، معراجنامه، آلبوم احمد میرزا، تاریخ طبری، جامعالتواریخ و... باقی مانده است. در مجموع، علاوه بر اسلام، انعکاس دو مذهب بودایی- مسیحی، در نگاره های این دوران، دیده میشود؛ ولی با توجه به این که دموکراسی مذهبی در این دوران قابل تامل می باشد، تعصبات مذهبی نسبت به دوران تیموری کمتر است.
در دوران تیموری، به دلیل گرایشات حکام و وزیران زاهد، به مذهب و اهمیت آن، بیشتر پرداخته شده است؛ و علاوه بر نسخ تاریخی، داستانهای مذهبی مصور در نسخه های ادبی، قابل دستیابی هستند؛ همچنین، در این نگاره ها آموزش علوم دینی نیز دیده میشود. از جمله نسخ صرفا مذهبی که از این دوران به یادگار مانده، میتوان به: معراجنامه و همچنین خاوراننامه، که یک نسخهی مذهبی شیعی است، اشاره کرد. در این دوره، گرایشات خارجی و همچنین تقلید از هنر چین و مسیحی کمرنگ شده؛ و ما شاهد رشد سبک اصیل ایرانی هستیم.
لازم به ذکر است که نقش قرآن در انتخاب موضوع، در هر دو دوره بسیار مهم میباشد؛ و داستانهای قرآنی در هر دو دورهی ایلخانی و تیموری بارها مصور شده است.
سؤالات:1 - مضامین مذهبی به کار رفته در نگارگری ایلخانی و تیموری کدامند؟
2 - تفاوتها و شباهتهای مضمونی نگاره های این دوره ها در چیست؟

هنر اسلامی - ایرانی در طی سده های متمادی با تکیه بر غنای تحسین برانگیز در فرم و معنا توانسته است حامل پیام های والای معنوی برای مخاطبان باشد. از آن جایی که عالم معنا تنها در دسترس «خرد اولیاء الله » است و در قلمرویی کاملا مجزاست، هنر اسلامی همواره با روح اسلام سازگاری دارد و این سازگاری در مظاهر اصلی آن مانند معماری و خوشنویسی نمودار است به شرط آنکه تحت تاثیر عوامل انحرافی نفوذ بیگانه قرار نگرفته باشد. هنرمندان اسلامی همواره کوشیده اند پیام پروردگار و اولیایش را با لطیف ترین و دلپذیرترین شکل ممکن در قالب آمیزه ای از طرح، رنگ و نقش به بیننده ابلاغ کنند.
از این رو هنرمندان، گذشته از این که آفرینندگان زیبایی اند، می توانند مبلغان و مروجان کلام حق و پیامبرش نیز باشند. هنرمندان خطاط و خوشنویس و نگارگر نه تنها قرآن را به عنوان مرجعی کلامی از حقایق مجسم زندگی که بر ذهن و زبان پیامبر جاری گشته و در اختیار امت وی قرار گرفته است، برای هنر خویش برگزیده اند، بلکه تاریخ زندگی پیامبر و اهل بیتش و سیره و روش آن بزرگواران در زمان حیاتشان که همان تجلی کلام حق است نیز منبع مهمی برای الهام شان بوده است، چنان که بسیاری از خوشنویسان به کتابت احادیث و ادعیه مرتبط با ایشان در بناهایی همچون مسجد امام و جامع اصفهان، مسجد گوهرشاد، مسجد جامع کرمان، مسجد کبود تبریز، مقبره سلطانیه زنجان، مقبره چلبی اوغلی زنجان پرداخته اند. و در تمامی دوران ها همواره گروهی از نگارگران به مصور کردن داستان زندگی ائمه همت گمارده و نمونه های فراوانی به جای گذارده اند، از جمله می توان به نسخه های خطی مصور تاریخی- مذهبی همچون احسن الکبار، حدیقه الشهداء، روضه الصفا، سیر النبی و قصص الانبیاء اشاره داشت.
این مقاله علاوه بر شرح و توصیف نمونه هایی ازاین گونه نگاره ها به توصیف کتیبه هایی پرداخته است که نشان دهنده و راوی خصوصیات پیامبر وسیره عملی ایشان در طول زندگیشان است. این خصوصیات در کتیبه ها از طریق احادیث و دعاها و در نگاره ها از طریق وقایعی که به تصویر کشیده شده اند، مشخص می شوند.
سؤالات تحقیق:1- مضامین نهفته در کتیبه های معماری بر گرفته از سیره پیامبر کدامند؟
2- چه داستان ها و روایت هایی از زندگی پیامبر جهت مصور سازی گزینش شده اند؟
اهداف تحقیق:1- دستیابی به نوع مضامین نهفته در کتیبه ها و نگارگری اسلامی.
2- شناخت نسخه های خطی مصور با موضوع سیره و زندگانی پیامبر.
3- شناسایی بناهایی که کتیبه هایی با موضوع پیامبر دارند.
روش گردآوری مطالب این مقاله به صورت کتابخانه ای و اسنادی و شیوه تحقیق آن به صورت توصیفی، تاریخی و تحلیل می باشد.

مانویت در قرن سوم میلادی در نتیجه امتزاج و اتحاد عقاید مزدایی و مسیحی در ایران به وجود آمد. مانویان به علت آزار پیشوایان دین زرتشتی به سوی کشورهای شرقی و شمالی که عده ایرانیان در آنجا فراوان بود، مهاجرت کردند و در سغد اقلیت مستقلی تشکیل دادند. مانویان به دلیل منشا ایرانی خود طبعا نفوذ و تاثیر هنر ایرانی را تا سرحدات چین پیش بردند.
مذهب مانوی که در آسیا و نیز بخش اعظم شمال آفریقا و جنوب اروپا رونق و گسترش یافته بود، در تاریخ هنر ایران از اهمیت بسزایی برخوردار است. استیلای اعراب بر ایران، مانویان را نجات داد و به مدت چند نسل از تسامح موجود در سرزمینهای اسلامی برخوردار شدند و از این وضعیت مطلوب برای تبلیغ و گسترش آیین خویش بهره جستند. در ایران و بین النهرین بر فن و نقشمایه های تزیینی مانوی تاکید شد و ذهن و قریحه اسلامی نیز آن را با نگاره هایی با مفاهیم مذهبی و دینی هماهنگ نمود و در حقیقت هنر مانوی پایه گذار نگارگری پس از اسلام شد. در این مقاله با استفاده از روش تحقیق تاریخی و توصیفی و از طریق مطالعه اسناد و مدارک معتبر، مورد پژوهش قرار گرفته است. ابتدا آیین مانی و سپس نقاشی مانوی با توجه به تاثیراتی که از منابع مختلف پذیرفته، بررسی شده و سپس تاثیراتی که این هنر بر نگارگری اوایل دوران اسلامی گذاشته، معرفی شده است.
سؤالات:1 - چگونه نقاشی مانوی بر نگارگری اولیهی اسلامی تاثیرگذار بوده است؟
2 - نقشمایه های تزیینی و مفاهیم نهفته در نقاشی مانوی کدامند؟
1 - آشنایی آیین مانی و چگونگی تاثیرگذاری نقاشی مانی بر نگارگری اسلامی2 - دستیابی به شاخصه های تزیینی و مفهومی نقاشی مانی

مقاله حاضر، با هدف ارائهی نحوهی ایجاد تزیینات زرین فام بر روی لعاب ها و بسترهای شیشهای دوران اسلامی تدوین شده است. در این راستا و برای نیل به این هدف، برخی از توضیحات و دستورالعمل های قدیمی موجود که در رابط با تکنیک ساخت رورنگی های زرین فام نوشته شده و همچنین بررسی های علمی و آنالیزهایی که در زمینهی شناخت ترکیبات تشکیل دهنده زرین فام صورت گرفته بود؛ مورد مطالعه و بررسی قرار گرفتند. لذا بخش عملی و نتایج آن، که قسمت اصلی این مقاله را تشکیل میدهد، حاصل آزمایش فرضیه هایی است، که طی بررسی های نظری به دست آمدند. برای نیل به این منظور، کورهای جهت پخت زرین فام ساخته شد و تئوری تشکیل لایهی زرین فام بر روی یک لعاب بستر، مورد بررسی قرار گرفت. نتایج حاصل از کارهای عملی نشان داد که در کوره مورد استفاده برای این پژوهش، پخت رنگمایه های محلول با ترکیب درصدهای متفاوتی از ترکیبات مس و نقره در اتمسفر احیاء شده توسط مواد سلولزی، می تواند منجر به تشکیل لایه زرین فام فلزی با رنگ ها و جلاهای مختلف بر روی لعاب بستر زمینه شود. در این بررسی، به نتایجی از جمله نسبت 3 به 1 اکسید مس به نقره که منابع تامین آن استات مس و نیترات نقره بود، دست یافتیم که در نهایت نتیجهی نهایی این تحقیق، در دمای نرم شدگی لعاب بستر زمینه، به دست آمد. بدین ترتیب اهداف کلی این مقاله را موارد زیر تشکیل میدهد:1- دستیابی به تکنیک سفال زرین فام2- شناسایی موارد منجر به تشکیل لایه زرین فام فلزی روش گردآوری مطالب مقاله به صورت کتابخانه ای میدانی و روش تحقیق مقاله تاریخی، تحلیلی، توصیفی است.